Γιάννης Κατσάνος
Ο αθέατος Απρίλιος του Οδυσσέα Ελύτη
Ο τίτλος της εισήγησης αυτής δίνει ταυτόχρονα και το πεδίο αναφοράς της. Θα προσπαθήσουμε λοιπόν να εντοπίσουμε, να φέρουμε στο φως, κάποια στοιχεία που μοιάζουν αθέατα και που τοποθετούνται χρονικά στην εποχή της άνοιξης και πιο συγκεκριμένα στο μήνα Απρίλιο. Θα μιλήσουμε για τον αθέατο Απρίλιο του Ελύτη. Ας γίνουμε όμως πιο σαφείς. Το 1984 ο ποιητής εκδίδει την ποιητική συλλογή Το ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου στις εκδόσεις Ύψιλον, αν και όπως όλοι γνωρίζετε το ποιητικό του έργο εκδίδεται στον εκδοτικό οίκο Ίκαρο. Αλλά ας βάλουμε στην άκρη τους φιλολογικούς σχολαστικισμούς και σε παρένθεση τον φιλολογικό χαρακτηρισμό "ποιητική συλλογή" και ας απαριθμίσουμε τα τρία βασικά ερωτήματα που ανακύπτουν ήδη από τις τρείς λέξεις του τίτλου αυτών των κειμένων:
1. Γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα ένα ημερολόγιο;
2. Γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα τις εγγραφές ενός και μονο μήνα και μάλιστα του Απριλίου; και τέλος
3. Γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα την αθέατη πλευρά ενός μήνα και κατα συνέπεια να κάνει ορατές τις αθέατες πλευρές του;
Οι απαντήσεις σ΄αυτά τα τρία ερωτήματα θα είναι σύντομες και θα συσχετισθούν με κάποιες φιλολογικές παρατηρήσεις που θα μας βοηθήσουν να βγάλουμε τα συμπεράσματά μας.
Α ΜΕΡΟΣ
Ερώτημα πρώτο: γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα ένα ημερολόγιο;
Να διευκρινήσουμε καταρχήν ότι πρόκειται για ένα κείμενο που τυπογραφικά τουλάχιστον έχει τα τυπικά χαρακτηριστικά ενός ημερολογίου.
Για παράδειγμα στους τίτλους κάθε ημερήσιας εγγραφής ΚΥΡΙΑΚΗ (ΠΑΣΧΑ), 26 β ή ΤΕΤΑΡΤΗ, 29 ή ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, 1 Μ ή ακόμα ΣΑΒΒΑΤΟ, 2 Μ, παρατηρούμε το όνομα της μέρας ΚΥΡΙΑΚΗ, μετά τον αριθμό της ημερομηνίας 26, κατόπιν όπου βλέπουμε αρχικό κεφαλαίο γράμμα σημαίνει μήνας, Μ σημαίνει Μάιος και όπου μικρό γράμμα αριθμείται ο αριθμός της εγγραφής, β σημαίνει δεύτερη καταγραφή της μέρας. Όπου υπάρχει μόνο αριθμός και όχι αρχικό κεφαλαίο γράμμα εννοείται Α δηλαδή Απρίλιος. Κάποιες φορές σε παρένθεση συναντάμαι τη θρησκευτική ταυτότητα αυτής της μέρας (ΠΑΣΧΑ) και μερικές φορές κάτω από τον τίτλο σημειώνεται με πλάγια η λαϊκή ονομασία της μέρας (Η Πρωτομαγιά) ή κάποια αφιέρωση. Παρενθετικά ας σημειώσουμε ότι όπως ήδη θα παρατηρήσατε στη σελίδα που εχετε μπροστά σας, ο ποιητής προχωράει και σε εγγραφές πέρα από το μήνα Απρίλιο. Θα παρατηρήσατε επίσης ότι έχουμε ημέρες χωρίς εγγραφές. πχ μετά την Κυριακή του Πάσχα πάμε κατευθείαν στην Τετάρτη και μετά Παρασκευή. Αυτά για μια πρώτη γνωριμία με το κείμενο του Ελύτη.
Όλοι έχουμε γράψει ή διαβάσει ένα ημερολόγιο. Εννοείται ημερολόγιο για ιδιωτική χρήση-θέα. Γιατι όπως θα ξέρετε υπάρχουν και άλλα είδη ημερολογίων για δημόσια χρήση- θέα που υπακούουν βέβαια σε άλλους κανόνες. ( βλέπε Β λυκείου Βιογραφικά είδη, ημερολόγιο σελιδα 110). Το πιο συνηθισμένο σε ένα ημερολόγιο για ιδιωτική χρήση-θέα είναι η καταγραφή κάποιων γεγονότων ατομικών ή κοινωνικών που επηρεάζουν τη ζωή του γράφοντος και προκαλούν σχόλια, σκέψεις και συναισθήματα που αξιολογούνται ως σημαντικά.
Άσχετα από το ύφος ή το περιεχόμενο της εγγραφής, κάθε εγγραφή είναι στενά συνυφασμένη με τον πραγματικό μετρήσιμο χρόνο, τα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια του βίου και αποτέλεσαν έναυσμα για εντυπώσεις, συναισθήματα ή σκέψεις. Κρατάμε ημερολόγιο με το ρυθμό που μας υπαγορεύει και μας επιτρέπει ο πραγματικός ανθρώπινος χρόνος, αυτός που ονομάζουμε αντικειμενικός Ιστορικός χρόνος. Θα γνωρίζετε ασφαλώς πως αυτός ο ιστορικός αντικειμενικός χρόνος διαφέρει από αυτόν που ονομάζουμε βιωματικό προσωπικό υποκειμενικό χρόνο. Ωστόσο, ανάμεσα στον πρώτο και στον δεύτερο υπάρχει κι ένας τρίτος χρόνος. Ας τον ονομάσουμε ποιητικό χρόνο. Κι ας τον ορίσουμε ως σύντηξη των δύο χρόνων στο χυτήριο του ποιητή, του ευαίσθητου χρήστη των ευγενών μετάλλων της γλώσσας. Αν ο ιστορικός αντικειμενικός χρόνος είναι σημείο αναφοράς για την επιστήμη και την κοινωνία ο βιωματικός υποκειμενικός χρόνος για το άτομο μέσα στην κοινωνία, ο ποιητικός χρόνος συγκροτείται από την σύντηξη των δύο αυτών χρόνων οδηγώντας στην υπέρβασή τους. Το ημερολόγιο ενός ποιητή, κατά συνέπεια, είναι η αποθήκη όπου αποθηκεύονται τα μέταλλα που θα λυώσουν αργότερα στο ποιητικό χυτήριο για να χρησιμοποιηθούν στην κατασκευή του ανάγλυφου ή ολόγλυφου ποιήματος σύμφωνα με την εύστοχη και ουσιαστική διάκριση που κάνει ο Δ.Ν.Μαρωνίτης για τα ποιήματα του Ο.Ελύτη. Πρέπει βέβαια να έχουμε πάντα στο νού μας ότι ο ποιητής αισθάνεται και αποτυπώνει την Ιστορία πάντοτε μέσα από το υλικό που χρησιμοποιεί για να την προσλάβει, δηλαδή μέσα από τη γλώσσα. Κι η παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για τον Οδυσέα Ελύτη, τον "πιο δημιουργικό υπηρέτη και πιο πιστό σύζυγο της ελληνικής γλώσσας" σύμφωνα με το Μαρωνίτη.
Αλλά ας μην επεκταθούμε άλλο στην έννοια του χρόνου της σύλληψης και της καταγραφής του. Θα μιλήσει γι αυτόν ο Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης πιο ύστερα. Ως πρώτο βήμα ας δούμε και ας συγκρίνουμε δύο διαφορετικές ημερολογιακές εγγραφές, δύο μεγάλων ελλήνων ποιητών, του Σεφέρη ( βλέπε και Ημερολόγιο Καταστρώματος,Α, Β,Γ) και του Ελύτη, εγγραφές που μπορεί να έχουν πολλές επί μέρους διαφορές στον τόνο και στο περιεχόμενο αλλά η πιο θεμελιώδης αφορά στη συγγραφική πρόθεση: το προσωπικό ιδιωτικό ημερολόγιο του Σεφέρη δημοσιοποιείται μετά θάνατον και χωρίς την ρητή επιθυμία του (1977 από τον Ίκαρο), το ημερολόγιο του Ελύτη δημοσιεύεται από τον ίδιο (1984 από τις εκδόσεις Ύψιλον) με τη πρόθεση να παραδώσει σε κοινή θέα τις εγγραφές και μάλιστα με τη διαδικασία του επείγοντος:
Γρήγορα. Προτού ξεθωριάσουν οι εικόνες. Ή σταματήσουνε άξαφνα- κι η ταινία η φθαρμένη κοπεί.
Ας προσπαθήσουμε τώρα να δώσουμε μια πρώτη απάντηση στο ερώτημά μας γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα ένα ημερολόγιο
Ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα ένα ημερολόγιο γιατί αισθάνεται την ανάγκη να απαντήσει σε κάποιους ότι δεν βρίσκεται έξω από τον ιστορικό χρόνο και ότι οι προσωπικές εγγραφές του, που κάποια στιγμή θα γίνουν ποιήματα -αν δεν είναι κιόλας, αυτόματα, από τη γέννησή τους- είναι άρρηκτα δεμένες με τη βιωματική, προσωπική σύλληψη του ιστορικού χρόνου και την ποιητική του σύντηξη μ αυτόν. Το θέμα λοιπόν γνωστό και πολυσυζητημένο: Ο ποιητής και η Ιστορία.
Ερώτημα δεύτερο: γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα τις εγγραφές ενός και μόνο μήνα και μάλιστα του Απριλίου;
κι όχι του Ιουλίου ας πουμε που είναι ίσως και ο αγαπημένος του μήνας; (και θυμίζω εδώ τη πυκνή ολόγλυφη περίληψη ζωής στο Ιουλίου λόγος από τα Ελεγεία της Οξώπετρας). Ο Αλέξανδρος Αργυρίου προτείνει μια χρονολογική ταύτιση του ημερολογίου με το έτος 1981. Ο Ελύτης δίνει στη δημοσιότητα τις εγγραφές ημερολογίου που ξεκινάν από την Τετάρτη 1 Απριλίου 1981. Έχει περάσει ένας χρόνος και 4 μήνες από την απονομή του Νόμπελ. Ο ποιητής έχει καταξιωθεί παγκοσμίως και κατά συνέπεια -οπως συμβαίνει συνήθως στην επαρχιώτικη Ελλάδα- έχει πετύχει και την ομόφωνη αναγνώριση στη χώρα του. Ποιός ο λόγος λοιπόν να εκθέσει σε κοινή θέα το ημερολόγιο του; Ποιός ο λόγος να ανοίξει το χυτήριο του, το εργαστήριο του σε κοινή θέα; Και γιατί αυτό του μηνός Απριλίου;
Είναι αλήθεια πως για τον κύκλο των λογοτεχνών
Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο σκληρός, γεννώντας
Μες απ’ την πεθαμένη γη τις πασχαλιές,
σμίγοντας Θύμηση κι επιθυμία..."
όπως γράφει ο σεφερικός Έλιοτ στην Έρημη χώρα. Είναι ο Απρίλης από την Ἡλικία τῆς γλαυκῆς θύμησης στους Προσανατολισμούς του ίδιου του Ελύτη :
Θυμᾶμαι ἦταν Ἀπρίλης ὅταν ἔνιωθα πρώτη
φορᾶ τὸ ἀνθρώπινο βάρος σου.
Τὸ ἀνθρώπινο σῶμα σου πηλὸ κι ἁμαρτία
Ὅπως τὴν πρώτη μέρα μας στὴ γῆ.
Αλλά εκτός από τη θύμηση της προπατορικής αμαρτίας, ειναι γνωστό επίσης ότι στο ελληνικό θρησκευτικό εορτολόγιο είναι ο μήνας της σταύρωσης και της ανάστασης που οδηγεί στο δοξαστικό Πάσχα των Ελλήνων για να θυμηθούμε και τον ακανόνιστο μέχρι στιγμής Άγγελο Σικελιανό. Ο μήνας όπου ο Άδωνις και ο Χριστός, η αρχαιότητα και το Βυζάντιο, ο Πάνω και ο Κάτω κόσμος συνυπάρχουν και συντήκονται "και με φως και με θάνατον ακαταπαύστως" συμφωνα με τον μονήρη μαυροντυμένο επτανήσιο Ανδρέα Κάλβο. Να και η πρώτη εγγραφή του ποιητή την ημέρα του Πάσχα -η δεύτερη μας παραπέμπει εντέχνως και σκοπίμως στην τεχνική των Καλβικών Ωδών :
ΚΥΡΙΑΚΗ(ΠΑΣΧΑ), 26
Καθαρή διάφανη μέρα. Φαίνεται ο άνεμος που ακινητεί με τη μορφή βουνού κει κατά τα δυτικά. Κι η θάλασσα με τα φτερά διπλωμένα, πολύ χαμηλά, κάτω από το παράθυρο. Σου'ρχεται να πετάξεις ψηλά κι από κει να μοιράσεις δωρεάν την ψυχή σου. Ύστερα να κατεβείς και, θαρραλέα, να καταλάβεις τη θέση στον τάφο που σου ανήκει.
Για τον Ελύτη, η δωρεά ψυχής, η ποιητική δωρεά, το δώρο ασημένιο ποίημα δίδεται έναντι θανάτου. Ακαταπαύστως. Κι αυτή η σκοτεινή αθέατη πλευρά τη ποίησής του βρίσκεται από την πλευρά του αθέατου Απρίλη. Στον αντίποδα και σε αντιστοιχία με τον Απρίλη των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν καί γελούνε... Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη· η μαύρη πέτρα ολόχρυση καί το ξερό χορτάρι.Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει: «Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει». Το θέμα εδώ γνωστό επίσης: Ο ποιητής και ο θάνατος ή ο πατάξας τον Άδη.
Ερώτημα τρίτο: γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα την αθέατη πλευρά ενός μήνα και κατα συνέπεια να κανει ορατές τις αθέατες πλευρές της καθημερινότητας;
Η αθέατη πλευρά της σελήνης, αυτή που δεν φωτίζεται, υπάρχει πάντοτε άσχετα αν εμείς δεν την βλέπουμε. Μέσα από την καθημερινότητα που ειναι ορατή σε όλους υπάρχει ένα κομματι της αθέατο που βλέπουν μόνο τα μάτια όσων εχουν εξασκηθεί στο σκοτάδι, για να διακρίνουν αυτή την άλλη πλευρά την αθέατη και αθόρυβη πλευρά των πραγμάτων. Στους ποιητές τους εγκάτοικους του ελάχιστου. Τα μικροσκόπια και οι υπέρυθρες ακτίνες δεν επαρκούν. Το αθέατο γίνεται ορατό σε ολίγους. Απαιτείται εκείνη η αίσθηση και η ευαισθησία που μόνο οι ποιητές κατέχουν, η προσοχή στο χειρισμό των αισθήσεων ώστε να μπορούν να διεγείρονται με τις πιο ανεπαίσθητες αλλαγές της πραγματικότητας. Απαιτείται ένα τρίτο μάτι, το μάτι του ποιητή, που βλέπει και βλέπεται ταυτόχρονα, ενα τρίτο μάτι που βλέπει το είδωλο μπροστά και και την ανεστραμμένη εικόνα του από πίσω.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, 1 Μ
Η Πρωτομαγιά
Πιάνω την άνοιξη με προσοχή και την ανοίγω:
Με χτυπάει μια ζέστη αραχνοΰφαντη
ένα μπλε που μυρίζει ανάσα πεταλούδας
οι αστερισμοί της μαργαρίτας όλοι αλλά
και μαζί πολλά σερνόμενα ή πετούμενα
ζουζούνια, φίδια, σαύρες, κάμπιες και άλλα
τέρατα παρδαλά με κεραίες συρμάτινες
λέπια χρυσά λαμέ και πούλιες κόκκινες
Θα'λεγες, έτοιμα όλα τους να παν
στο χορό των μεταμφιεσμένων του Άδη
Ο αθέατος Απρίλης γίνεται ορατός από τον εξόριστο στον αιώνα του ποιητή που πιάνει την ανοιξη με προσοχή και την ανοίγει. Το παρδαλό ελάχιστο ξεπηδάει και το τρίτο μάτι του ποιητή καταγράφει με καθε λεπτομέρεια την κατιούσα πορεία του παράξενου μικροσκοπικού θιάσου στον Άδη. Το θέμα εδώ : Το τρίτο ματι και το διπλό βλέμμα του ποιητή
Β ΜΕΡΟΣ
Το πως; - οι εικόνες, το βλέμμα του ποιητή
Το ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου του Οδυσσέα Ελύτη είναι μια ποιητική συλλογή ή ένα ποιητικό δοκίμιο, με κεντρικό θέμα την ποίηση και την ποιητική. Μέσα στις σελίδες του επανέρχονται διαρκώς τα θέματα των σχέσεων του ποιητή με την Ιστορία και την εποχή του, το θάνατο, και το ποιητικό βλέμμα. Ο τρόπος των εγγραφών, όπως είδαμε δεν διαφέρουν και πολύ από το κύριο χαρακτηριστικό της ποίησης του Ελύτη που είναι χρήση της εικόνας της οποίας σύμφωνα με τον Μαρωνίτη " Παντού ο χαρακτήρας της ειναι παραστατικός, οπτικός, σχεδόν απτός, ποτέ αποκλειστικά και κυρίαρχα μουσικός... Η αναπαράστασή της μέσα μας γίνεται αυτόματα, αστραπιαία." σ.29. Πόσο μάλλον που στο άνοιγμα του ημερολογίου το παράθεμα παραπέμπει στην βυζαντινή ζωγραφική και στη γνωστή υπογραφή στο κατω μέρος των εικονων δια χειρός... με τη μορφή της γνωστής ομηρικής επίκλησης στη μούσα που αυτή τη φορά είναι η Παναγιά.
Έλα τώρα χέρι μου δεξί
κείνο που σε πονεί δαιμονικά ζωγράφισέ το
αλλ' από πάνω βάλ' του
Το ασήμωμα της Παναγίας
πόχουν τη νύχτα οι ερημιές μες στα νερά
του βάλτου
και η πρώτη εγγραφή που όπως είδαμε μας εισάγει σε έναν ρυθμό κινηματογραφικής προβολής κινούμενης εικονας ή οποία τρέμει και απειλείται διαρκώς από διακοπή.
το πότε; - η Ιστορία και ο ποιητής
Αλλά αναρωτιέται κανείς τι είναι αυτό που πονάει δαιμονικά τον ποιητή;
Η σχέση του Ελύτη με την κριτική -και ιδιαιτέρως με την αριστερή κριτική- είναι πάνω κάτω γνωστή. Σύμφωνα με τον ίδιο τον ποιητή τον θεωρούν αφελή περιηγητή του αιώνα. Άσχετο με την Ιστορία και τη τρέχουσα πραγματικότητα. Η εικόνα του ηλιοπότη Ελύτη, του ραψωδού του Αιγαίου, της αμεριμνησίας και των κοριτσιών, του εθνοκεντρικού και γλωσσοκεντρικού βάρδου είναι ευρέως διαδεδομένη. Ήδη από την εποχή του Άξιον Εστί (1959) προσπαθεί - μάταια;- να απαντήσει σε όσα οι νέοι Αλεξανδρείς του αποδίδουν
Ι
Καταπρόσωπό μου εχλεύασαν οι νέοι Αλεξανδρείς:
ιδέστε, είπαν, ο αφελής περιηγητής του αιώνος!
Ο αναίσθητος
που όταν όλοι εμείς θρηνούμε αυτός αγαλλιά
και όταν όλοι πάλι αγαλλιούμε
αυτός αναίτια σκυθρωπάζει.
Στις κραυγές μας μπροστά προσπερνά και αδιαφορεί
και τα σ' εμάς αόρατα
με τ' αυτί στην πέτρα
σοβαρός και μόνος προσέχει.
Ο χωρίς φίλον κανένα
μήτε οπαδό
που εμπιστεύεται μόνον το σώμα του
και το μέγα μυστήριο στ' αγκαθόφυλλα μέσα του ήλιου αναζητεί
αυτός είναι
ο απόβλητος από τις αγορές του αιώνος!
Επειδή νου δεν έχει
κι από ξένα δάκρυα κέρδος δε βγάνει
και στο θάμνο που καίει την αγωνία μας
μοναχά καταδέχεται να ουρεί.
Ο αντίχριστος και ανάλγητος δαιμονιστής του αιώνος!
Που όταν όλοι εμείς πενθούμε
αυτός ηλιοφορεί.
Και όταν όλοι σαρκάζουμε
ιδεοφορεί.
Και όταν ειρήνη αγγέλλουμε
μαχαιροφορεί.
Καταπρόσωπό μου οι νέοι Αλεξανδρείς εχλεύασαν!
Ο Δ.Ν.Μαρωνίτης μιλώντας για τις τρεις συντεταγμένες της ποιητικής ιδεολογίας του Ελύτη, φυσιοκρατική, μεθιστορική και γλωσσοκεντρική θα παρατηρήσει σχετικά με τη σχέση του ποιητή με την Ιστορία: Η φυσιοκρατική παράμετρος αναφέρεται στην καθοριστική για την ποίηση του Ελύτη προσήλωση στο μικρό και στο μέγα κόσμο της φύσης: γενέθλιο και ξενικό, κοντινό και μακρινό, εμψυχο και άψυχο, φυτικό, ζωικό και ανθρώπινο, όπου εξέχουν οι ερωτικές κόρες σύμβολα αισθησιακής και αισθητικής συγκίνησης. Η μεθιστορία υπαινίσσεται την παράκαμψη ή την υπέρβαση της ιστορίας όταν και όπου τη σημαδεύουν πολιτικές και πολεμικές εμπλοκές εμφύλιες σφαγέσ και μολυσμένεσ πληγές. Η μεθιστορία εξάλλου ευνοεί και την ελυτική διαίρεση ανάμεσα στην επίγεια και στην επουράνια Ελλάδα, σικελιανικής καταγωγή αν δεν κανω λάθος. Μαρωνίτης, Μελετήματα σ.156
ΠΕΜΠΤΗ, 16
Σ' όλους το ψιλόβροχο κάτι λέει. Σ' εμένα τίποτα. Σφάλισα τα τζά-
μια κι άρχισα να καλώ αλφαβητικά: τον Άγγελο της Αστυπάλαιας·
τη Βρισηίδα· τα Γαυγάμηλα· τον δούλο του Κριναγόρα· τον Ελλή-
σποντο· τα Ζαγόρια· τον Ηλία τον Προφήτη· τον Θεόδωρο νεομάρ-
τυρα Μυτιλήνης· την Ισσό· τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο· τη
Λαΐδα· τον μαστρ'- Αντώνη· τον Νικία· την ξέρα της Αγίας Πελα-
γίας· τον Όμηρο(μαζί με ολόκληρη την Ιλιάδα του)· τους Πελα-
σγούς· τη Ρωξάννη· τη Σθενελαΐδα· τα Ταταύλα· τον Ίβυκο(ερωτο-
μανέστατο)· τη Φαιστό· τις Χοηφόρες· τα Ψαρά· και τον Ωριγένη.
Ξημερώθηκα έχοντας διατρέξει την ιστορία του θανάτου της Ιστορίας ή μάλλον την ιστορία της Ιστορίας του Θανάτου (και αυτό δεν είναι λογοπαίγνιο).
Ο Ελύτης ήδη από τη Μαρία Νεφέλη και τα Τρία Ποιήματα με σημαία ευκαιρίας έχει ανοιξει ήδη λογαριασμούς με την αντίληψη του ευθύγραμου ιστορικού χρόνου. Όπως εύστοχα σημειώνει ο Ανδρέας Μπελεζίνης " υπάρχει ένα μέγεθος που στη συνείδηση του Ελύτη δεν εξασφαλίζει το χαρακτήρα του "αεί", εφόσον ανήκει καθολοκληρίαν στο "νυν" και εφελκύει από μόνο του την ιδέα της συντέλειας. Το μέγεθος αυτό ειναι η ιστορία." σ.333 Η ιστορική αφήγηση του Ελύτη ειναι κατάλογοι ονομάτων, επίκληση ονομάτων και μάλιστα αλφαβητική στην παραπάνω εγγραφή του ημερολογίου. Την χρήση των καταλόγων την είδαμε σ όλη της την έκταση στο Αξιον Εστί. "Στον κατάλογο της Πέμπτης, 16 ο ποιητής καλεί και επικαλείται πρόσωπα και συμβάντα, χωρους και έργα που κατάργησαν τον ιστορικό χρόνο και ως εκεί που διαρρηγνύουν κάθε εγκλωβισμό σε ιστορικογενή θνητότητα, θανατώνουν τον ίδιο το θάνατο, κατά τον εκφραστικό τύπο που υιοθέτησε και άλλοτε. Η κλήση γίνεται όχι κατά χρονολογική τάξη, όχι κατά την προοπτική του χρόνου, αλλά αλφαβητικά, και κυρίως είναι ανοιχτήσε όλα τα κώλα προς πολλές κατευθύνσεις."
το τι; ο ήλιος-θάνατος και ο ποιητής
Ήδη από το Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό(1960) δίνει ρητά το αθέατο ποιητικό του στίγμα αλλά και πάλι δεν καταφέρνει να αλλάξει την εικόνα του.
Λακωνικόν
O καημός του θανάτου τόσο με πυρπόλησε, που η λάμψη
μου επέστρεψε στον ήλιο.
Kείνος με πέμπει τώρα μέσα στην τέλεια σύνταξη της
πέτρας και του αιθέρος,
Λοιπόν, αυτός που γύρευα, ε ί μ α ι.
Ω λινό καλοκαίρι, συνετό φθινόπωρο,
Xειμώνα ελάχιστε,
H ζωή καταβάλλει τον οβολό του φύλλου της ελιάς
Kαι στη νύχτα μέσα των αφρόνων μ' ένα μικρό τριζόνι
κατακυρώνει πάλι το νόμιμο του Aνέλπιστου.
(από το Έξη και μία τύψεις για τον ουρανό, Ίκαρος 1960)
Ο κυκλοδίωκτος ήλιος του Κάλβου υπάρχει και τον τυλίγει ως αράχνη και με φως και με θάνατον ακαταπαύστως. Δεν είναι ο καρυωτακικός ήλιος θάνατος μες τους θανάτους που σιγοτρώει το Σεφέρη και τους επιγόνους του. Ο θάνατος του Ελύτη είναι ήλιος που πυρπολεί, που επιστρέφει στο φως και τη ζωή, είναι αναστάσιμος. Ο χειμώνας είναι ελάχιστος, το καλοκαίρι λινό και το φθινόπωρο συνετό. Η άνοιξη απουσιάζει ως εποχή, είναι αθέατη, προετοιμάζοντας την αναγέννηση υπόγεια, αθέατα. Προετοιμάζοντας την επιστροφή. Το πέρασμα, την ανάληψη. Κάτι σαν την μυστική, αθέατη αποθέωση του Οιδίποδα στο δάσος του Κολωνού.
Με το ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου δίνει την οριστική και αποστομωτική απάντησή του στους νέους αλεξανδρείς με τη διαλογική αποστροφή που κλείνει τη συλλογή.
-Όλα χάνονται. Του καθενός έρχεται η ώρα.
-Όλα μένουν. Εγώ φεύγω. Εσείς να δούμε τώρα
και στην τελευταία εγγραφή του ημερολογίου δίνοντας τον ορισμό του ποιητικού χρόνου δηλώνει το αδύνατον της ποιητικής μέθεξης μέσω της γνώσης.
αλλο αν, και μελετώντας, πάλι βγήκα εκεί που το κολύμπι μ εβγαζε απ ανέκαθεν.
Ο ποιητής χιλιάδων ετών, ναυαγός στη μέση του Κρητικού πελάγους, θεωρεί ευτύχημα το οτι τα γραπτά του κλείνουν (Ηράκλειτος;), ξαναγίνονται κρυπτά υπό τον ήλιον και αθέατα σπαράγματα. Περιμένοντας ίσως πως κάποιον μελετητή από το μέλλον που θα μπει στον κόπο να τα ανοίξει με προσοχή και να τα αποκρυπτογραφήσει.
ΠΕΜΠΤΗ7 Μ
Από το πολύ να μη σκέπτομαι τίποτα και να μη συγκινούμαι από τιποτα,
ξεθάρρεψε ο χρόνος και μ' απόλυσε καταμεσής του Κρητικού πελάγους.
Έγινα χιλιάδων ετών και ήδη χρησιμοποιώ τη μινωική γραφή με τόση άνεση
που ο κόσμος απορεί και πιστεύει στο θαύμα.
Το ευτύχημα είναι ότι δεν καταφέρνει να με διαβάσει.
Υπάρχει μια υπόγεια γραμμή που συνδέει το Έξη και μία τύψεις για τον ουρανό (1960) με τα συγκλονιστικά και -κατά τη δική μου κρίση- αξεπέραστα ολόγλυφα Ελεγεία της Οξώπετρας (1991), την ωραιότερη και ωριμότερη συλλογή του Ελύτη που εμπεριέχει την πολύπαθη σοφία του Οιδίποδα ο οποίος όταν αναγνωρίζει με τρόμο
-Λοιπόν, αυτός που γύρευα, ε ί μ α ι.
τραβάει το δρόμο για την Οξώπετρα, τον δικό του Κολωνό, προς την μυστική αποθέωσή του.
Νομίζω ότι ο μεγάλος ομότεχνός του Γιώργος Σεφέρης -αν ζούσε το 1991- θα πρόσθετε χωρίς επιφύλαξη και το όνομα του Οδυσσέα Ελύτη όταν έγραφε :
Πρέπει να είναι κανείς σημαντικά μεγάλος, για να φτάσει στο ύψος του γέρου: Οιδίπους (στον Κολωνό), Μακρυγιάννης. Οι περισσότεροι γίνουνται κουρέλια. Το είδος μοιάζει να σπανίζει στα χρόνια μας, όπου οι άνθρωποι γερνούν και τελειώνουν χωρίς να ωριμάσουν.
(Νοέμβρης 1949. Μέρες, Ε΄. Ίκαρος, 1977. 149.).
εισήγηση στο διεθνές συνέδριο "Η πολυδύναμη ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη" ,
Τρίτη 11 Οκτωβρίου 2011, Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών, salle Baugniet
1. Γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα ένα ημερολόγιο;
2. Γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα τις εγγραφές ενός και μονο μήνα και μάλιστα του Απριλίου; και τέλος
3. Γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα την αθέατη πλευρά ενός μήνα και κατα συνέπεια να κάνει ορατές τις αθέατες πλευρές του;
Οι απαντήσεις σ΄αυτά τα τρία ερωτήματα θα είναι σύντομες και θα συσχετισθούν με κάποιες φιλολογικές παρατηρήσεις που θα μας βοηθήσουν να βγάλουμε τα συμπεράσματά μας.
Α ΜΕΡΟΣ
Ερώτημα πρώτο: γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα ένα ημερολόγιο;
Να διευκρινήσουμε καταρχήν ότι πρόκειται για ένα κείμενο που τυπογραφικά τουλάχιστον έχει τα τυπικά χαρακτηριστικά ενός ημερολογίου.
Για παράδειγμα στους τίτλους κάθε ημερήσιας εγγραφής ΚΥΡΙΑΚΗ (ΠΑΣΧΑ), 26 β ή ΤΕΤΑΡΤΗ, 29 ή ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, 1 Μ ή ακόμα ΣΑΒΒΑΤΟ, 2 Μ, παρατηρούμε το όνομα της μέρας ΚΥΡΙΑΚΗ, μετά τον αριθμό της ημερομηνίας 26, κατόπιν όπου βλέπουμε αρχικό κεφαλαίο γράμμα σημαίνει μήνας, Μ σημαίνει Μάιος και όπου μικρό γράμμα αριθμείται ο αριθμός της εγγραφής, β σημαίνει δεύτερη καταγραφή της μέρας. Όπου υπάρχει μόνο αριθμός και όχι αρχικό κεφαλαίο γράμμα εννοείται Α δηλαδή Απρίλιος. Κάποιες φορές σε παρένθεση συναντάμαι τη θρησκευτική ταυτότητα αυτής της μέρας (ΠΑΣΧΑ) και μερικές φορές κάτω από τον τίτλο σημειώνεται με πλάγια η λαϊκή ονομασία της μέρας (Η Πρωτομαγιά) ή κάποια αφιέρωση. Παρενθετικά ας σημειώσουμε ότι όπως ήδη θα παρατηρήσατε στη σελίδα που εχετε μπροστά σας, ο ποιητής προχωράει και σε εγγραφές πέρα από το μήνα Απρίλιο. Θα παρατηρήσατε επίσης ότι έχουμε ημέρες χωρίς εγγραφές. πχ μετά την Κυριακή του Πάσχα πάμε κατευθείαν στην Τετάρτη και μετά Παρασκευή. Αυτά για μια πρώτη γνωριμία με το κείμενο του Ελύτη.
Όλοι έχουμε γράψει ή διαβάσει ένα ημερολόγιο. Εννοείται ημερολόγιο για ιδιωτική χρήση-θέα. Γιατι όπως θα ξέρετε υπάρχουν και άλλα είδη ημερολογίων για δημόσια χρήση- θέα που υπακούουν βέβαια σε άλλους κανόνες. ( βλέπε Β λυκείου Βιογραφικά είδη, ημερολόγιο σελιδα 110). Το πιο συνηθισμένο σε ένα ημερολόγιο για ιδιωτική χρήση-θέα είναι η καταγραφή κάποιων γεγονότων ατομικών ή κοινωνικών που επηρεάζουν τη ζωή του γράφοντος και προκαλούν σχόλια, σκέψεις και συναισθήματα που αξιολογούνται ως σημαντικά.
Άσχετα από το ύφος ή το περιεχόμενο της εγγραφής, κάθε εγγραφή είναι στενά συνυφασμένη με τον πραγματικό μετρήσιμο χρόνο, τα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διάρκεια του βίου και αποτέλεσαν έναυσμα για εντυπώσεις, συναισθήματα ή σκέψεις. Κρατάμε ημερολόγιο με το ρυθμό που μας υπαγορεύει και μας επιτρέπει ο πραγματικός ανθρώπινος χρόνος, αυτός που ονομάζουμε αντικειμενικός Ιστορικός χρόνος. Θα γνωρίζετε ασφαλώς πως αυτός ο ιστορικός αντικειμενικός χρόνος διαφέρει από αυτόν που ονομάζουμε βιωματικό προσωπικό υποκειμενικό χρόνο. Ωστόσο, ανάμεσα στον πρώτο και στον δεύτερο υπάρχει κι ένας τρίτος χρόνος. Ας τον ονομάσουμε ποιητικό χρόνο. Κι ας τον ορίσουμε ως σύντηξη των δύο χρόνων στο χυτήριο του ποιητή, του ευαίσθητου χρήστη των ευγενών μετάλλων της γλώσσας. Αν ο ιστορικός αντικειμενικός χρόνος είναι σημείο αναφοράς για την επιστήμη και την κοινωνία ο βιωματικός υποκειμενικός χρόνος για το άτομο μέσα στην κοινωνία, ο ποιητικός χρόνος συγκροτείται από την σύντηξη των δύο αυτών χρόνων οδηγώντας στην υπέρβασή τους. Το ημερολόγιο ενός ποιητή, κατά συνέπεια, είναι η αποθήκη όπου αποθηκεύονται τα μέταλλα που θα λυώσουν αργότερα στο ποιητικό χυτήριο για να χρησιμοποιηθούν στην κατασκευή του ανάγλυφου ή ολόγλυφου ποιήματος σύμφωνα με την εύστοχη και ουσιαστική διάκριση που κάνει ο Δ.Ν.Μαρωνίτης για τα ποιήματα του Ο.Ελύτη. Πρέπει βέβαια να έχουμε πάντα στο νού μας ότι ο ποιητής αισθάνεται και αποτυπώνει την Ιστορία πάντοτε μέσα από το υλικό που χρησιμοποιεί για να την προσλάβει, δηλαδή μέσα από τη γλώσσα. Κι η παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για τον Οδυσέα Ελύτη, τον "πιο δημιουργικό υπηρέτη και πιο πιστό σύζυγο της ελληνικής γλώσσας" σύμφωνα με το Μαρωνίτη.
Αλλά ας μην επεκταθούμε άλλο στην έννοια του χρόνου της σύλληψης και της καταγραφής του. Θα μιλήσει γι αυτόν ο Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης πιο ύστερα. Ως πρώτο βήμα ας δούμε και ας συγκρίνουμε δύο διαφορετικές ημερολογιακές εγγραφές, δύο μεγάλων ελλήνων ποιητών, του Σεφέρη ( βλέπε και Ημερολόγιο Καταστρώματος,Α, Β,Γ) και του Ελύτη, εγγραφές που μπορεί να έχουν πολλές επί μέρους διαφορές στον τόνο και στο περιεχόμενο αλλά η πιο θεμελιώδης αφορά στη συγγραφική πρόθεση: το προσωπικό ιδιωτικό ημερολόγιο του Σεφέρη δημοσιοποιείται μετά θάνατον και χωρίς την ρητή επιθυμία του (1977 από τον Ίκαρο), το ημερολόγιο του Ελύτη δημοσιεύεται από τον ίδιο (1984 από τις εκδόσεις Ύψιλον) με τη πρόθεση να παραδώσει σε κοινή θέα τις εγγραφές και μάλιστα με τη διαδικασία του επείγοντος:
Γρήγορα. Προτού ξεθωριάσουν οι εικόνες. Ή σταματήσουνε άξαφνα- κι η ταινία η φθαρμένη κοπεί.
Ας προσπαθήσουμε τώρα να δώσουμε μια πρώτη απάντηση στο ερώτημά μας γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα ένα ημερολόγιο
Ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα ένα ημερολόγιο γιατί αισθάνεται την ανάγκη να απαντήσει σε κάποιους ότι δεν βρίσκεται έξω από τον ιστορικό χρόνο και ότι οι προσωπικές εγγραφές του, που κάποια στιγμή θα γίνουν ποιήματα -αν δεν είναι κιόλας, αυτόματα, από τη γέννησή τους- είναι άρρηκτα δεμένες με τη βιωματική, προσωπική σύλληψη του ιστορικού χρόνου και την ποιητική του σύντηξη μ αυτόν. Το θέμα λοιπόν γνωστό και πολυσυζητημένο: Ο ποιητής και η Ιστορία.
Ερώτημα δεύτερο: γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα τις εγγραφές ενός και μόνο μήνα και μάλιστα του Απριλίου;
κι όχι του Ιουλίου ας πουμε που είναι ίσως και ο αγαπημένος του μήνας; (και θυμίζω εδώ τη πυκνή ολόγλυφη περίληψη ζωής στο Ιουλίου λόγος από τα Ελεγεία της Οξώπετρας). Ο Αλέξανδρος Αργυρίου προτείνει μια χρονολογική ταύτιση του ημερολογίου με το έτος 1981. Ο Ελύτης δίνει στη δημοσιότητα τις εγγραφές ημερολογίου που ξεκινάν από την Τετάρτη 1 Απριλίου 1981. Έχει περάσει ένας χρόνος και 4 μήνες από την απονομή του Νόμπελ. Ο ποιητής έχει καταξιωθεί παγκοσμίως και κατά συνέπεια -οπως συμβαίνει συνήθως στην επαρχιώτικη Ελλάδα- έχει πετύχει και την ομόφωνη αναγνώριση στη χώρα του. Ποιός ο λόγος λοιπόν να εκθέσει σε κοινή θέα το ημερολόγιο του; Ποιός ο λόγος να ανοίξει το χυτήριο του, το εργαστήριο του σε κοινή θέα; Και γιατί αυτό του μηνός Απριλίου;
Είναι αλήθεια πως για τον κύκλο των λογοτεχνών
Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο σκληρός, γεννώντας
Μες απ’ την πεθαμένη γη τις πασχαλιές,
σμίγοντας Θύμηση κι επιθυμία..."
όπως γράφει ο σεφερικός Έλιοτ στην Έρημη χώρα. Είναι ο Απρίλης από την Ἡλικία τῆς γλαυκῆς θύμησης στους Προσανατολισμούς του ίδιου του Ελύτη :
Θυμᾶμαι ἦταν Ἀπρίλης ὅταν ἔνιωθα πρώτη
φορᾶ τὸ ἀνθρώπινο βάρος σου.
Τὸ ἀνθρώπινο σῶμα σου πηλὸ κι ἁμαρτία
Ὅπως τὴν πρώτη μέρα μας στὴ γῆ.
Αλλά εκτός από τη θύμηση της προπατορικής αμαρτίας, ειναι γνωστό επίσης ότι στο ελληνικό θρησκευτικό εορτολόγιο είναι ο μήνας της σταύρωσης και της ανάστασης που οδηγεί στο δοξαστικό Πάσχα των Ελλήνων για να θυμηθούμε και τον ακανόνιστο μέχρι στιγμής Άγγελο Σικελιανό. Ο μήνας όπου ο Άδωνις και ο Χριστός, η αρχαιότητα και το Βυζάντιο, ο Πάνω και ο Κάτω κόσμος συνυπάρχουν και συντήκονται "και με φως και με θάνατον ακαταπαύστως" συμφωνα με τον μονήρη μαυροντυμένο επτανήσιο Ανδρέα Κάλβο. Να και η πρώτη εγγραφή του ποιητή την ημέρα του Πάσχα -η δεύτερη μας παραπέμπει εντέχνως και σκοπίμως στην τεχνική των Καλβικών Ωδών :
ΚΥΡΙΑΚΗ(ΠΑΣΧΑ), 26
Καθαρή διάφανη μέρα. Φαίνεται ο άνεμος που ακινητεί με τη μορφή βουνού κει κατά τα δυτικά. Κι η θάλασσα με τα φτερά διπλωμένα, πολύ χαμηλά, κάτω από το παράθυρο. Σου'ρχεται να πετάξεις ψηλά κι από κει να μοιράσεις δωρεάν την ψυχή σου. Ύστερα να κατεβείς και, θαρραλέα, να καταλάβεις τη θέση στον τάφο που σου ανήκει.
Για τον Ελύτη, η δωρεά ψυχής, η ποιητική δωρεά, το δώρο ασημένιο ποίημα δίδεται έναντι θανάτου. Ακαταπαύστως. Κι αυτή η σκοτεινή αθέατη πλευρά τη ποίησής του βρίσκεται από την πλευρά του αθέατου Απρίλη. Στον αντίποδα και σε αντιστοιχία με τον Απρίλη των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν καί γελούνε... Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη· η μαύρη πέτρα ολόχρυση καί το ξερό χορτάρι.Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει: «Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει». Το θέμα εδώ γνωστό επίσης: Ο ποιητής και ο θάνατος ή ο πατάξας τον Άδη.
Ερώτημα τρίτο: γιατί ο ποιητής αποφασίζει να παραδώσει σε κοινή θέα την αθέατη πλευρά ενός μήνα και κατα συνέπεια να κανει ορατές τις αθέατες πλευρές της καθημερινότητας;
Η αθέατη πλευρά της σελήνης, αυτή που δεν φωτίζεται, υπάρχει πάντοτε άσχετα αν εμείς δεν την βλέπουμε. Μέσα από την καθημερινότητα που ειναι ορατή σε όλους υπάρχει ένα κομματι της αθέατο που βλέπουν μόνο τα μάτια όσων εχουν εξασκηθεί στο σκοτάδι, για να διακρίνουν αυτή την άλλη πλευρά την αθέατη και αθόρυβη πλευρά των πραγμάτων. Στους ποιητές τους εγκάτοικους του ελάχιστου. Τα μικροσκόπια και οι υπέρυθρες ακτίνες δεν επαρκούν. Το αθέατο γίνεται ορατό σε ολίγους. Απαιτείται εκείνη η αίσθηση και η ευαισθησία που μόνο οι ποιητές κατέχουν, η προσοχή στο χειρισμό των αισθήσεων ώστε να μπορούν να διεγείρονται με τις πιο ανεπαίσθητες αλλαγές της πραγματικότητας. Απαιτείται ένα τρίτο μάτι, το μάτι του ποιητή, που βλέπει και βλέπεται ταυτόχρονα, ενα τρίτο μάτι που βλέπει το είδωλο μπροστά και και την ανεστραμμένη εικόνα του από πίσω.
ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, 1 Μ
Η Πρωτομαγιά
Πιάνω την άνοιξη με προσοχή και την ανοίγω:
Με χτυπάει μια ζέστη αραχνοΰφαντη
ένα μπλε που μυρίζει ανάσα πεταλούδας
οι αστερισμοί της μαργαρίτας όλοι αλλά
και μαζί πολλά σερνόμενα ή πετούμενα
ζουζούνια, φίδια, σαύρες, κάμπιες και άλλα
τέρατα παρδαλά με κεραίες συρμάτινες
λέπια χρυσά λαμέ και πούλιες κόκκινες
Θα'λεγες, έτοιμα όλα τους να παν
στο χορό των μεταμφιεσμένων του Άδη
Ο αθέατος Απρίλης γίνεται ορατός από τον εξόριστο στον αιώνα του ποιητή που πιάνει την ανοιξη με προσοχή και την ανοίγει. Το παρδαλό ελάχιστο ξεπηδάει και το τρίτο μάτι του ποιητή καταγράφει με καθε λεπτομέρεια την κατιούσα πορεία του παράξενου μικροσκοπικού θιάσου στον Άδη. Το θέμα εδώ : Το τρίτο ματι και το διπλό βλέμμα του ποιητή
Β ΜΕΡΟΣ
Το πως; - οι εικόνες, το βλέμμα του ποιητή
Το ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου του Οδυσσέα Ελύτη είναι μια ποιητική συλλογή ή ένα ποιητικό δοκίμιο, με κεντρικό θέμα την ποίηση και την ποιητική. Μέσα στις σελίδες του επανέρχονται διαρκώς τα θέματα των σχέσεων του ποιητή με την Ιστορία και την εποχή του, το θάνατο, και το ποιητικό βλέμμα. Ο τρόπος των εγγραφών, όπως είδαμε δεν διαφέρουν και πολύ από το κύριο χαρακτηριστικό της ποίησης του Ελύτη που είναι χρήση της εικόνας της οποίας σύμφωνα με τον Μαρωνίτη " Παντού ο χαρακτήρας της ειναι παραστατικός, οπτικός, σχεδόν απτός, ποτέ αποκλειστικά και κυρίαρχα μουσικός... Η αναπαράστασή της μέσα μας γίνεται αυτόματα, αστραπιαία." σ.29. Πόσο μάλλον που στο άνοιγμα του ημερολογίου το παράθεμα παραπέμπει στην βυζαντινή ζωγραφική και στη γνωστή υπογραφή στο κατω μέρος των εικονων δια χειρός... με τη μορφή της γνωστής ομηρικής επίκλησης στη μούσα που αυτή τη φορά είναι η Παναγιά.
Έλα τώρα χέρι μου δεξί
κείνο που σε πονεί δαιμονικά ζωγράφισέ το
αλλ' από πάνω βάλ' του
Το ασήμωμα της Παναγίας
πόχουν τη νύχτα οι ερημιές μες στα νερά
του βάλτου
και η πρώτη εγγραφή που όπως είδαμε μας εισάγει σε έναν ρυθμό κινηματογραφικής προβολής κινούμενης εικονας ή οποία τρέμει και απειλείται διαρκώς από διακοπή.
το πότε; - η Ιστορία και ο ποιητής
Αλλά αναρωτιέται κανείς τι είναι αυτό που πονάει δαιμονικά τον ποιητή;
Η σχέση του Ελύτη με την κριτική -και ιδιαιτέρως με την αριστερή κριτική- είναι πάνω κάτω γνωστή. Σύμφωνα με τον ίδιο τον ποιητή τον θεωρούν αφελή περιηγητή του αιώνα. Άσχετο με την Ιστορία και τη τρέχουσα πραγματικότητα. Η εικόνα του ηλιοπότη Ελύτη, του ραψωδού του Αιγαίου, της αμεριμνησίας και των κοριτσιών, του εθνοκεντρικού και γλωσσοκεντρικού βάρδου είναι ευρέως διαδεδομένη. Ήδη από την εποχή του Άξιον Εστί (1959) προσπαθεί - μάταια;- να απαντήσει σε όσα οι νέοι Αλεξανδρείς του αποδίδουν
Ι
Καταπρόσωπό μου εχλεύασαν οι νέοι Αλεξανδρείς:
ιδέστε, είπαν, ο αφελής περιηγητής του αιώνος!
Ο αναίσθητος
που όταν όλοι εμείς θρηνούμε αυτός αγαλλιά
και όταν όλοι πάλι αγαλλιούμε
αυτός αναίτια σκυθρωπάζει.
Στις κραυγές μας μπροστά προσπερνά και αδιαφορεί
και τα σ' εμάς αόρατα
με τ' αυτί στην πέτρα
σοβαρός και μόνος προσέχει.
Ο χωρίς φίλον κανένα
μήτε οπαδό
που εμπιστεύεται μόνον το σώμα του
και το μέγα μυστήριο στ' αγκαθόφυλλα μέσα του ήλιου αναζητεί
αυτός είναι
ο απόβλητος από τις αγορές του αιώνος!
Επειδή νου δεν έχει
κι από ξένα δάκρυα κέρδος δε βγάνει
και στο θάμνο που καίει την αγωνία μας
μοναχά καταδέχεται να ουρεί.
Ο αντίχριστος και ανάλγητος δαιμονιστής του αιώνος!
Που όταν όλοι εμείς πενθούμε
αυτός ηλιοφορεί.
Και όταν όλοι σαρκάζουμε
ιδεοφορεί.
Και όταν ειρήνη αγγέλλουμε
μαχαιροφορεί.
Καταπρόσωπό μου οι νέοι Αλεξανδρείς εχλεύασαν!
Ο Δ.Ν.Μαρωνίτης μιλώντας για τις τρεις συντεταγμένες της ποιητικής ιδεολογίας του Ελύτη, φυσιοκρατική, μεθιστορική και γλωσσοκεντρική θα παρατηρήσει σχετικά με τη σχέση του ποιητή με την Ιστορία: Η φυσιοκρατική παράμετρος αναφέρεται στην καθοριστική για την ποίηση του Ελύτη προσήλωση στο μικρό και στο μέγα κόσμο της φύσης: γενέθλιο και ξενικό, κοντινό και μακρινό, εμψυχο και άψυχο, φυτικό, ζωικό και ανθρώπινο, όπου εξέχουν οι ερωτικές κόρες σύμβολα αισθησιακής και αισθητικής συγκίνησης. Η μεθιστορία υπαινίσσεται την παράκαμψη ή την υπέρβαση της ιστορίας όταν και όπου τη σημαδεύουν πολιτικές και πολεμικές εμπλοκές εμφύλιες σφαγέσ και μολυσμένεσ πληγές. Η μεθιστορία εξάλλου ευνοεί και την ελυτική διαίρεση ανάμεσα στην επίγεια και στην επουράνια Ελλάδα, σικελιανικής καταγωγή αν δεν κανω λάθος. Μαρωνίτης, Μελετήματα σ.156
ΠΕΜΠΤΗ, 16
Σ' όλους το ψιλόβροχο κάτι λέει. Σ' εμένα τίποτα. Σφάλισα τα τζά-
μια κι άρχισα να καλώ αλφαβητικά: τον Άγγελο της Αστυπάλαιας·
τη Βρισηίδα· τα Γαυγάμηλα· τον δούλο του Κριναγόρα· τον Ελλή-
σποντο· τα Ζαγόρια· τον Ηλία τον Προφήτη· τον Θεόδωρο νεομάρ-
τυρα Μυτιλήνης· την Ισσό· τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο· τη
Λαΐδα· τον μαστρ'- Αντώνη· τον Νικία· την ξέρα της Αγίας Πελα-
γίας· τον Όμηρο(μαζί με ολόκληρη την Ιλιάδα του)· τους Πελα-
σγούς· τη Ρωξάννη· τη Σθενελαΐδα· τα Ταταύλα· τον Ίβυκο(ερωτο-
μανέστατο)· τη Φαιστό· τις Χοηφόρες· τα Ψαρά· και τον Ωριγένη.
Ξημερώθηκα έχοντας διατρέξει την ιστορία του θανάτου της Ιστορίας ή μάλλον την ιστορία της Ιστορίας του Θανάτου (και αυτό δεν είναι λογοπαίγνιο).
Ο Ελύτης ήδη από τη Μαρία Νεφέλη και τα Τρία Ποιήματα με σημαία ευκαιρίας έχει ανοιξει ήδη λογαριασμούς με την αντίληψη του ευθύγραμου ιστορικού χρόνου. Όπως εύστοχα σημειώνει ο Ανδρέας Μπελεζίνης " υπάρχει ένα μέγεθος που στη συνείδηση του Ελύτη δεν εξασφαλίζει το χαρακτήρα του "αεί", εφόσον ανήκει καθολοκληρίαν στο "νυν" και εφελκύει από μόνο του την ιδέα της συντέλειας. Το μέγεθος αυτό ειναι η ιστορία." σ.333 Η ιστορική αφήγηση του Ελύτη ειναι κατάλογοι ονομάτων, επίκληση ονομάτων και μάλιστα αλφαβητική στην παραπάνω εγγραφή του ημερολογίου. Την χρήση των καταλόγων την είδαμε σ όλη της την έκταση στο Αξιον Εστί. "Στον κατάλογο της Πέμπτης, 16 ο ποιητής καλεί και επικαλείται πρόσωπα και συμβάντα, χωρους και έργα που κατάργησαν τον ιστορικό χρόνο και ως εκεί που διαρρηγνύουν κάθε εγκλωβισμό σε ιστορικογενή θνητότητα, θανατώνουν τον ίδιο το θάνατο, κατά τον εκφραστικό τύπο που υιοθέτησε και άλλοτε. Η κλήση γίνεται όχι κατά χρονολογική τάξη, όχι κατά την προοπτική του χρόνου, αλλά αλφαβητικά, και κυρίως είναι ανοιχτήσε όλα τα κώλα προς πολλές κατευθύνσεις."
το τι; ο ήλιος-θάνατος και ο ποιητής
Ήδη από το Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό(1960) δίνει ρητά το αθέατο ποιητικό του στίγμα αλλά και πάλι δεν καταφέρνει να αλλάξει την εικόνα του.
Λακωνικόν
O καημός του θανάτου τόσο με πυρπόλησε, που η λάμψη
μου επέστρεψε στον ήλιο.
Kείνος με πέμπει τώρα μέσα στην τέλεια σύνταξη της
πέτρας και του αιθέρος,
Λοιπόν, αυτός που γύρευα, ε ί μ α ι.
Ω λινό καλοκαίρι, συνετό φθινόπωρο,
Xειμώνα ελάχιστε,
H ζωή καταβάλλει τον οβολό του φύλλου της ελιάς
Kαι στη νύχτα μέσα των αφρόνων μ' ένα μικρό τριζόνι
κατακυρώνει πάλι το νόμιμο του Aνέλπιστου.
(από το Έξη και μία τύψεις για τον ουρανό, Ίκαρος 1960)
Ο κυκλοδίωκτος ήλιος του Κάλβου υπάρχει και τον τυλίγει ως αράχνη και με φως και με θάνατον ακαταπαύστως. Δεν είναι ο καρυωτακικός ήλιος θάνατος μες τους θανάτους που σιγοτρώει το Σεφέρη και τους επιγόνους του. Ο θάνατος του Ελύτη είναι ήλιος που πυρπολεί, που επιστρέφει στο φως και τη ζωή, είναι αναστάσιμος. Ο χειμώνας είναι ελάχιστος, το καλοκαίρι λινό και το φθινόπωρο συνετό. Η άνοιξη απουσιάζει ως εποχή, είναι αθέατη, προετοιμάζοντας την αναγέννηση υπόγεια, αθέατα. Προετοιμάζοντας την επιστροφή. Το πέρασμα, την ανάληψη. Κάτι σαν την μυστική, αθέατη αποθέωση του Οιδίποδα στο δάσος του Κολωνού.
Με το ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου δίνει την οριστική και αποστομωτική απάντησή του στους νέους αλεξανδρείς με τη διαλογική αποστροφή που κλείνει τη συλλογή.
-Όλα χάνονται. Του καθενός έρχεται η ώρα.
-Όλα μένουν. Εγώ φεύγω. Εσείς να δούμε τώρα
και στην τελευταία εγγραφή του ημερολογίου δίνοντας τον ορισμό του ποιητικού χρόνου δηλώνει το αδύνατον της ποιητικής μέθεξης μέσω της γνώσης.
αλλο αν, και μελετώντας, πάλι βγήκα εκεί που το κολύμπι μ εβγαζε απ ανέκαθεν.
Ο ποιητής χιλιάδων ετών, ναυαγός στη μέση του Κρητικού πελάγους, θεωρεί ευτύχημα το οτι τα γραπτά του κλείνουν (Ηράκλειτος;), ξαναγίνονται κρυπτά υπό τον ήλιον και αθέατα σπαράγματα. Περιμένοντας ίσως πως κάποιον μελετητή από το μέλλον που θα μπει στον κόπο να τα ανοίξει με προσοχή και να τα αποκρυπτογραφήσει.
ΠΕΜΠΤΗ7 Μ
Από το πολύ να μη σκέπτομαι τίποτα και να μη συγκινούμαι από τιποτα,
ξεθάρρεψε ο χρόνος και μ' απόλυσε καταμεσής του Κρητικού πελάγους.
Έγινα χιλιάδων ετών και ήδη χρησιμοποιώ τη μινωική γραφή με τόση άνεση
που ο κόσμος απορεί και πιστεύει στο θαύμα.
Το ευτύχημα είναι ότι δεν καταφέρνει να με διαβάσει.
Υπάρχει μια υπόγεια γραμμή που συνδέει το Έξη και μία τύψεις για τον ουρανό (1960) με τα συγκλονιστικά και -κατά τη δική μου κρίση- αξεπέραστα ολόγλυφα Ελεγεία της Οξώπετρας (1991), την ωραιότερη και ωριμότερη συλλογή του Ελύτη που εμπεριέχει την πολύπαθη σοφία του Οιδίποδα ο οποίος όταν αναγνωρίζει με τρόμο
-Λοιπόν, αυτός που γύρευα, ε ί μ α ι.
τραβάει το δρόμο για την Οξώπετρα, τον δικό του Κολωνό, προς την μυστική αποθέωσή του.
Νομίζω ότι ο μεγάλος ομότεχνός του Γιώργος Σεφέρης -αν ζούσε το 1991- θα πρόσθετε χωρίς επιφύλαξη και το όνομα του Οδυσσέα Ελύτη όταν έγραφε :
Πρέπει να είναι κανείς σημαντικά μεγάλος, για να φτάσει στο ύψος του γέρου: Οιδίπους (στον Κολωνό), Μακρυγιάννης. Οι περισσότεροι γίνουνται κουρέλια. Το είδος μοιάζει να σπανίζει στα χρόνια μας, όπου οι άνθρωποι γερνούν και τελειώνουν χωρίς να ωριμάσουν.
(Νοέμβρης 1949. Μέρες, Ε΄. Ίκαρος, 1977. 149.).
εισήγηση στο διεθνές συνέδριο "Η πολυδύναμη ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη" ,
Τρίτη 11 Οκτωβρίου 2011, Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών, salle Baugniet